Kościół Św. Tomasza Apostoła Kolegiata i Bazylika Mniejsza

Kościół Farny p.w. Św. Tomasza Apostoła w Nowym Mieście Lubawskim to imponujący przykład średniowiecznej architektury sakralnej, którego budowa rozpoczęła się około 1300 roku. W tym okresie miasto było jeszcze młodym ośrodkiem, a jego rozwój związany był z równoczesnym wznoszeniem murów obronnych, które miały na celu ochronę nowo powstałej osady. Początkowo, na miejscu przyszłego kościoła, znajdował się drewniany kościółek, który pełnił funkcję sakralną w początkowych latach istnienia miasta. Z biegiem czasu jednak, wraz z rosnącą liczbą mieszkańców i potrzebą większej świątyni, zdecydowano się na budowę murowanego kościoła.

W połowie XIV wieku rozpoczęto budowę prezbiterium, które stanowiło kluczowy element nowej konstrukcji. Zostało ono przedłużone i zamknięte trójkątnym przęsłem, co nadawało budowli gotycki charakter. W tym samym okresie, stopniowo wznoszono mury nawy bocznych oraz dolną część wieży. W miarę jak postępowały prace budowlane, nawy boczne zostały przykryte krzyżowymi sklepieniami, a następnie przystąpiono do budowy nawy głównej i wieży, która ostatecznie osiągnęła wysokość 40 metrów, czyniąc ją dominującym punktem w pejzażu miasta. Nawa główna zyskała wysokość 17,7 metra, co podkreślało monumentalny charakter całej świątyni.

Budowa kościoła była wspierana finansowo przez Zakon Krzyżacki, który posiadał prawo patronatu nad świątynią. Zakon ten, będący jednym z głównych właścicieli i zarządców regionu, zapewnił nie tylko fundusze, ale również nadzór nad jakością wykonania prac budowlanych. Dzięki temu kościół mógł być realizowany zgodnie z najwyższymi standardami architektonicznymi i liturgicznymi ówczesnego okresu.

W XVII wieku, około 1600 roku, kościół przeszedł istotne zmiany. Do południowej nawy bazyliki dobudowano barokową kaplicę Św. Krzyża, znaną również jako Kaplica Działyńskich, która wzbogaciła wnętrze kościoła o nowy styl artystyczny. Zamurowano również duże ostrołukowe okno w głównej wieży, co było częścią szerszej przebudowy mającej na celu dostosowanie budynku do zmieniających się potrzeb liturgicznych i estetycznych. Powiększono okna w nawach bocznych, zmieniając również układ wejść bocznych, co miało na celu poprawę funkcjonalności i estetyki wnętrza.

Ostateczny kształt kościół uzyskał w XVIII wieku, kiedy to zakończono ostatnie etapy budowy i adaptacji. W 1971 roku papież Paweł VI nadał kościołowi Św. Tomasza Apostoła tytuł Bazyliki Mniejszej, co stanowiło wyraz uznania dla jego znaczenia i historii. Tytuł ten podkreślił rolę kościoła jako ważnego miejsca kultu oraz jego znaczenie w regionie. Dziś kościół pozostaje nie tylko miejscem modlitwy, ale także cennym zabytkiem, który przyciąga uwagę turystów i miłośników historii. Jego architektura, w tym gotyckie elementy oraz późniejsze barokowe zdobienia, stanowią świadectwo bogatej historii miasta i wpływów Zakonu Krzyżackiego na region.

Bramy tryumfalne

W nowomiejskiej Bazylice p.w. św. Tomasza Apostoła między nawą główną a prezbiterium umieszczony jest łuk tęczowy. Od czasów średniowiecznych na belkach łuków znajdowały się zawsze grupy „Ukrzyżowania” – nowomiejski również przedstawia wyniesiony krucyfiks i obejmującą go św. Marię Magdalenę. Po bokach umieszczono figury Matki Boskiej, św. Jana i czterech aniołów. Łuk ufundowany został w 1713 roku przez ks. Jana Ewertowskiego jako wotum wdzięczności za ustanie epidemii dżumy w mieście i okolicy. Na ścianie nawy głównej, ponad łukiem znajduje się gotycka polichromia z drugiej połowy XV wieku przedstawiająca Chrystusa Ukrzyżowanego. Ostrołukowa wnęka obramowana jest liściastymi gałązkami spójnymi z obramowaniami żeber sklepiennych.

Chóry i organy

Na początku nawy głównej nowomiejskiej Bazyliki p.w. św. Tomasza Apostoła znajduje się późnorenesansowy chór i organy z początku XVII wieku, ufundowane między innymi przez Pawła Działyńskiego. Centralnie umieszczona jest na nim figura św. Michała Archanioła ciskającego gromy oraz portrety czterech fundatorów. W nawie głównej znajduje się również ośmioboczna ambona, datowana na około 1650 rok, z baldachimem zwieńczonym XV- wieczną gotycką figurą przedstawiająca Chrystusa zmartwychwstałego. Na zapleczu ambony widoczna jest postać Boga Ojca, przemawiającego do św. Piotra. Tekst umieszczony jest pionowo i czytany z góry na dół.

Dekoracje malarskie z XIV w.

Najstarszym zabytkiem nowomiejskiej Bazyliki p.w. św. Tomasza Apostołasą dekoracje malarskie z XIV wieku. Znajdują się one w najstarszej części prezbiterium i przedstawiają 13 postaci świętych, Doktorów Kościoła i czterech ewangelistów. Są tu często spotykane w sztuce gotyckiej postaci: Mater Misericordiae (Matka Boska Opiekuńcza), rozpościerającej nad ludźmi płaszcz opiekuńczy oraz postać św. Michała z mieczem i wagą, na której waży ludzkie dobre i złe uczynki. Przeprowadzona konserwacja malowideł przywróciła im dawny blask.
Na ścianie południowej znajdują się również sceny moralizatorskie (m. in. Nauka Dobrego Umierania) oraz postacie świętych. Tu znajduje się też jeden z najbardziej tajemniczych elementów nowomiejskiego kościoła – jedna ze służek sklepienia nawy głównej kończy się zupełnie inaczej niż pozostałe, ma postać siedzącej figurki brodatego mężczyzny. Z dużym prawdopodobieństwem można stwierdzić, że jest to przedstawienie budowniczego świątyni, który w ten sposób chciał przekazać swój wizerunek następnym pokoleniom. Niestety, nieznane jest jego nazwisko ani przydomek.

Diabelskie oblicza

W kruchcie Bazyliki p.w. św. Tomasza Apostoła w Nowym Mieście Lubawskim znajdują się niecodzienne elementy architektoniczne – wsporniki łuków sklepienia mają kształt ludzkich główek, które wykrzywione w diabelskich grymasach stanowiły wyraźny znak dla sił nieczystych, że tu zaczyna się strefa sacrum i gdzie nie mają one wstępu. Wnętrze bazyliki to niesamowite połączenie sztuki gotyckiej, renesansowej i barokowej. Ogromna w tym zasługa wojewody chełmińskiego Pawła Działyńskiego jego żony Jadwigi Czarnkowskiej oraz proboszcza nowomiejskiego ks. Jana Ewertowskiego.

Gotycka polichromia Chrystusa Ukrzyżowanego

Na ścianie nawy głównej Bazyliki p.w. św. Tomasza Apostoła w Nowym Mieście Lubawskim znajduje się gotycka polichromia z drugiej połowy XV wieku przedstawiająca Chrystusa Ukrzyżowanego. Ostrołukowa wnęka obramowana jest liściastymi gałązkami identycznymi jak obramowania żeber sklepiennych. Między nawą główna a prezbiterium umieszczony jest łuk tęczowy. Od czasów średniowiecznych na belkach łuków znajdowały się zawsze grupy „Ukrzyżowania” – nowomiejski też przedstawia wyniesiony krucyfiks i obejmującą go św. Marię Magdalenę. Po bokach umieszczono figury Matki Boskiej, św. Jana i czterech aniołów. Łuk ufundowany został w 1713 roku przez ks. Jana Ewertowskiego, jako wotum wdzięczności za ustanie epidemii dżumy w mieście i okolicy.

Ołtarze z XVII i XVIII w.

Nowomiejską świątynię – jako kościół pod wezwaniem św. Tomasza Apostoła – wymieniono po raz pierwszy w roku 1647. Kościół został podniesiony do rangi Bazyliki Mniejszej w 1971 roku. Od dnia 25 marca 2012 roku świątynia nosi godność Kolegiaty. Wnętrze bazyliki zdobi kilkanaście ołtarzy z XVII i XVIII wieku. Późnorenesansowe ołtarze św. Mikołaja oraz Trójcy Świętej ufundowali Paweł Działyński i jego żona Jadwiga na początku XVII wieku. Inne ołtarze (św. Walentego, św. Tomasza, św. Józefa, Ostatniej Wieczerzy) to fundacje ks. J. Ewertowskiego z I ćwierci XVIII wieku. Niektóre z nich są wotami dziękczynnymi za ustanie dżumy w mieście i okolicy Nowego Miasta. Łącznie na wszystkich ołtarzach nowomiejskiej bazyliki znajduje się ponad 40 figur świętych.

Płyta nagrobna

Jedna z nielicznych w Polsce średniowiecznych mosiężnych płyt nagrobnych przedstawia rycerza Zakonu Krzyżackiego, Kunona von Liebensteina, w pełnym uzbrojeniu. Od 13 grudnia 1387 roku był wójtem na zamku w Bratianie, zmarł w 1392 roku i pochowany został w nowomiejskiej bazylice. W 1375 roku został rycerzem „wyższej rangi”, a w latach 1379-1383 był komturem ostródzkim. Zaliczano go do najwartościowszych rycerzy zakonnych. Projektantem płyty nagrobnej o wymiarach 2,5 m x 1,4 m był krzyżacki malarz Piotr z Malborka, a fundatorem Wielki Mistrz Zakonu Krzyżackiego Konrad von Jungingen. Odlana została przez ludwisarzy okręgu bratiańskiego przed 1407 rokiem. Pierwotnie osadzono ją w posadzce kościoła, w miejscu oddzielającym nawę od prezbiterium. W filar pod chórem wmurowano ją w 1921 roku. Ciekawostką przedstawienia są bawiące się u stóp rycerza trzy małe pieski, skąd wnioskuje się, że być może był miłośnikiem zwierząt.
Płyta znajduje się w Bazylice p.w. św. Tomasza Apostoła w Nowym Mieście Lubawskim.
W serwisie Nauka w Polsce znajdujemy ciekawy artykuł o innych płytach znalezionych na terenie Polski. Warto przeczytać: Nagrobki uczestników wypraw krzyżowych

Symbole Ewangelistów

Na sklepieniu ostatniego przęsła nawy południowej nowomiejskiej Bazyliki p.w. Św. Tomasza Apostoła znajdują się cenne symboliczne przedstawienia czterech ewangelistów: św. Łukasza – byk, św. Jana – orzeł, św. Marka – lew oraz św. Mateusza – anioł. Te symbole, datowane na około 1450 rok, są częścią bogatej polichromii, która zdobi wnętrze kościoła i wprowadza wiernych w głęboki świat symboliki religijnej.

Symbolika tych postaci ewangelistów ma swoje korzenie w wizjach proroka Ezechiela oraz apokaliptycznych obrazach św. Jana. W wizji Ezechiela (Ez 1,1-14) oraz w Apokalipsie św. Jana (Ap 4,6-8) pojawiają się cztery istoty żyjące, które później stały się symbolem ewangelistów: byk (wół), lew, orzeł i człowiek (anioł). Korzenie tych symboli można znaleźć już w starożytnych cywilizacjach, takich jak Babilonia, gdzie cztery konstelacje – Byk, Lew, Orzeł (Wodnik) i Człowiek – były uznawane za potężne bóstwa astralne, strzegące czterech stron świata. Te konstelacje odpowiadały także porom roku, co dodatkowo wzmocniło ich znaczenie w kontekście cykli naturalnych.

W kontekście chrześcijańskim każdy z ewangelistów został przypisany do konkretnego symbolu w zależności od charakterystyki jego Ewangelii. Św. Marek, reprezentowany przez lwa, symbolizuje zmartwychwstałego Chrystusa, zwycięzcę nad śmiercią, co znajduje odzwierciedlenie w Apokalipsie 5,5: „Oto zwyciężył Lew z pokolenia Judy, Odrośl Dawida”. Św. Łukasz, przypisany do symbolu wołu, odnosi się do opisu ofiary składanej przez Zachariasza, co podkreśla jego ukazanie Jezusa jako ofiary za ludzkość. Św. Jan, z symbolem orła, reprezentuje przenikliwość i głębokie duchowe widzenie, które pozwalało mu dostrzegać tajemnice Boże. Natomiast św. Mateusz, który jest często przedstawiany jako anioł, jest uznawany za przedstawiciela ewangelisty, który ukazuje Jezusa w jego ludzkiej naturze i jako nauczyciela.

Ciekawostką jest również to, że początkowo przypisania symboli do ewangelistów mogły być inne. W niektórych tradycjach, to św. Mateusz był przedstawiany jako lew, ze względu na jego przedstawienie Jezusa jako Mesjasza, a św. Łukasz mógł być związany z symbolem wołu, jako przedstawiciel ofiary. Przez wieki symbole te były przedmiotem interpretacji i zmieniały się zgodnie z potrzebami i zrozumieniem teologicznym danej epoki.

Dziś te średniowieczne polichromie stanowią nie tylko świadectwo artystycznego mistrzostwa tamtego okresu, ale również głęboko zakorzenioną w tradycji chrześcijańskiej symbolikę, która wzbogaca nasze zrozumienie Ewangelii i jej przedstawicieli. Każdy z symboli, oparty na starożytnych i średniowiecznych wierzeniach, ukazuje wielką moc i różnorodność interpretacyjną, która wzbogaca duchowe życie i refleksję nad tekstami świętymi.