?>
  • 56 474 23 44, 56 649 88 50
  • cit@mcknml.pl

Bratian

BRATIAN


Wieś sołecka Bratian licząca 1484 mieszkańców, położona ok. 5 km na północ od Nowego Miasta Lubawskiego, przy szosie wiodącej w kierunku Olsztyna, w miejscu ujścia rzeki Wel do Drwęcy. Nazwa wsi, jak podają nieudokumentowane przekazy ludowe wywodzi się od imienia brata Jana z Sandomierza, który zaciągnąwszy się w szeregi zakonu krzyżackiego, wybudować miał tu w wieku XIII zamek obronny. Wieś posiada herb, który wg Jana Długosza przedstawia złote rogi jelenia na srebrnym tle. Najstarsza wzmianka o Bratianie pochodzi z roku 1343.

  1. Zamek. W roku 1343 na lewym brzegu rzeki Drwęcy, przy ujściu rzeki Wel, na kępie otoczonej rozlewiskami tych rzek, Krzyżacy rozpoczęli budowę zamku. Budowę zakończono prawdopodobnie w roku 1359. Składał się on z zamku niskiego, otoczonego murem obronnym z basztami i zamku wysokiego, zbudowanego w kształcie czworoboku, z dziedzińcem pośrodku i wieżami na narożnikach. Dogodne położenie zamku sprawiło, że w roku 1359 przeniesiono tu siedzibę wójtów nowomiejskich (podlegających bezpośrednio Wielkiemu Mistrzowi Krzyżackiemu). Bratiański zamek był chętnie odwiedzany przez krzyżackich dostojników. Tu w roku 1392 zmarł komtur Kunon Liebenstein, którego płyta nagrobna należy do najcenniejszych zabytków nowomiejskiej fary, tu mieszkał u schyłku swego życia i tu w roku 1351 dokonał żywota wielki mistrz krzyżacki Dusemer von Arffberg. 12 lipca 1410 roku bratiański zamek gościł dostojników zakonnych, którzy odbyli ostatnią naradę przed wielką bitwą stoczoną na polach pobliskiego Grunwaldu. Po bitwie grunwaldzkiej zamek na krótko przechodzi w ręce polskie, a jego zarządcą zostaje rycerz Jan Kretkowski. I pokój toruński zawarty w 1411 r. przyznaje zamek ponownie Krzyżakom i dopiero po roku 1466 zamek staje się siedzibą starostów polskich. Starostami bratiańskimi byli początkowo członkowie rodziny Wilkanowskich (pierwszy starosta – Adam Wilkanowski. zmarły w roku 1490, spoczywa w nowomiejskiej farze), następnie przez niemal 200 lat – członkowie zasłużonego dla ziemi chełmińskiej rodu Działyńskich, wreszcie, od roku 1723 do I rozbioru Polski – rodu Czapskich. Po I rozbiorze Polski zamek w Bratianie przejmują władze pruskie i od tego czasu stopniowo popada on w ruinę. Już w roku 1785 zostaje częściowo rozebrany, a cegła pochodząca z rozbiórki użyt została do budowy nowego kościoła w Łąkach. W roku 1865 zrujnowany już zamek odkupuje od rządu pruskiego Florian Różycki. Zapiski z roku 1882 informują, że w tym okresie zachowana była jeszcze zachodnia część muru i jedna z baszt (do wysokości 6 m). W roku 1887 rozpoczęto dalszą rozbiórkę zamku. Do czasów obecnych zachował się fragment muru o długości ok. 10 m i wysokości 4 m, oraz fragmenty okrągłej baszty o wysokości ok. 1,5 m. Z bratiańskim zamkiem związanych jest kilka legend.
    Jedna z nich podaje, że w roku 1410 przed decydującą o losach wojny z Polską bitwą, Krzyżacy, pewni swego zwycięstwa, przygotowali w murach bratiańskiego zamku wielką ucztę. Zwieziono wiele wozów jadła, a także 50 wielkich beczek wina, które złożono w zamkowych piwnicach. Losy wojny potoczyły się jednak inaczej. Wojska Władysława Jagiełły rozgromiły na pobliskich grunwaldzkich polach kwiat zakonnego rycerstwa. Niedobitki wojsk krzyżackich w popłochu uciekając po bitwie pozostawiły przygotowane zapasy.
    Wiele już osób próbowało odnaleźć zalegające zamkowe piwnice beczki z winem. Na razie – bezskutecznie. Znajdują się one prawdopodobnie na wyspie utworzonej przez ramiona rzeki Wel, pod basztą, której pozostałości są jeszcze widoczne.
    Inna z legend mówi, że przed wiekami zamki w Bratianie i pobliskim Kurzętniku zamieszkiwali dwaj bracia. Ich zgodne sąsiedztwo nie trwało jednak zbyt długo. W gniewie przyrzekli sobie, że już nigdy nie spotkają się na ziemi. Udanej próby mediacji pomiędzy zwaśnionymi braćmi podjął się trzeci brat. Przysięga jednak obowiązywała. By wybrnąć z kłopotliwej sytuacji bracia zaczęli drążyć podziemny ganek, który po kilku latach pracy połączył dwa zamki. Tu, pod ziemią spotykali się często, żałując pochopnie złożonej przysięgi. Pomimo czynionych poszukiwań dotychczas nikomu nie udało się odszukać podziemnego ganku łączącego dwa bliźniacze zamki.
  2. Dawny dwór, na wyspie utworzonej przez rozwidlenie rzeki Wel , nieopodal jej ujścia do Drwęcy, przed bramą wjazdową do młyna. Zbudowany na przełomie XVIII i XIX wieku, później przebudowywany, zatracił pierwotne cechy stylowe. Murowany z cegły, otynkowany, piętrowy. Fasada frontowa czteroosiowa z murowaną, przeszkloną werandą. Dach wielopołaciowy, kryty papą. Obok dawnego dworu relikty parku (klony, akacja, jesion).
  3. Cmentarz ewangelicki, w lesie, na pagórku, ok. 200 m od zabudowań wsi, przy drodze w kierunku Rakowic i Targowiska. Owalny pagórek porośnięty sosnowym lasem z 6 mogiłami obłożonymi kamieniami. U podnóża wzniesienia od strony zachodniej – jeszcze trzy mogiły.
  4. Kapliczka przy leśnej drodze z Bratiana do Jakubkowa trzy 250-letnie dęby (otoczone ok. 70-letnim sosnowym lasem). Na największym dębie, o obwodzie 3 m, wysokości ok. 25 m, na wysokości 4 m drewniana kapliczka z wizerunkiem Matki Boskiej Częstochowskiej. Kapliczkę ufundował w roku 1935 leśniczy z Tylic – Leon Stasiuk, powstaniec wielkopolski i gorący patriota, jako wotum za odzyskanie przez Polskę niepodległości. Po wybuchu II wojny światowej Leon Stasiuk wyjeżdża do Generalnej Guberni, gdzie umiera mu żona. Po zakończeniu wojny wraca do Tylic, układa patriotyczną modlitwę, której rękopis pisany zaostrzonym bocianim piórem umieszcza w kapliczce. Niestety, w roku 1975 nieznani sprawcy kradną złożony w kapliczce rękopis. Ludowe przekazy wskazują, że dęby rosną na nieznanej, zbiorowej mogile.
  5. Kapliczka, zbudowana po II wojnie światowej przed domem nr 55 (należącym do rodziny Dyniewskich). Na prostopadłościennym cokole, pokrytym lastrikiem. we wnęce zwieńczonej krzyżem umieszczono ceramiczną figurę Chrystusa wys. ok. 1m. Na cokole tablica z napisem:
    „Najświętsze Serce Jezusowe zmiłuj się nad nami”
    Całość ogrodzona niskim, metalowym płotkiem obejmuje rozłożysty krzew buk.
  6. Kapliczka, na skarpie, ponad szosą wiodącą w kierunku Nowego Miasta Lubawskiego, obok zabudowań nr 167. Murowana z cegły na planie kwadratu, 4 m wysokości, otynkowana. Na dwuelementowym cokole umieszczono przeszkloną z trzech stron wnękę z ceramiczną figurą Matki Boskiej (ok. 80 cm wysokości). Nad wnęką daszek utworzony z 4 trójkątnych szczytów, zwieńczony krzyżem. Na cokole tablica z napisem:
    „Matko nie opuszczaj nas”.
    Dookoła metalowe ogrodzenie z furtką.
  7. Pomnik, przy szosie wiodącej w kierunku Ostródy, na wschód od wsi, na skraju lasu. Pomnik ufundowany przez miejscowe społeczeństwo odsłonięte w roku 1948, upamiętniający miejsce egzekucji, która miała tu miejsce 15 października 1939 r., podczas której hitlerowcy rozstrzelali ok. 150 mieszkańców Nowego Miasta Lubawskiego i okolic, przed egzekucją przetrzymywanych i torturowanych w siedzibie Selbschutzu w Nowym Mieście Lubawskim (obecnie ul. Działyńskich) oraz przy ul. Grunwaldzkiej 4. W celu zatarcia śladów zbrodni 7 lipca 1944 r. ciała pomordowanych ekshumowano, a następnie spalono.
    Pomnik o wymiarach 2,5m x 2m x 0,8m zbudowany z betonu, z półkolistą nadstawką, zwieńczony krzyżem. Na pamiątkowej tablicy napis: ” Pomordowanym 150 męczennikom za Wiarę i Ojczyznę 1939-1945 Gromada Bratian 1945″. Od szosy do pomnika prowadzi chodnik.
  8. Pomnik, w centrum wsi, w rozwidleniu rzeki Wel, pomiędzy mostkami na odnogach rzeki. Granitowy głaz o wysokości 1,9 m ustawiony na betonowej podstawie. Na głazie tablica z białego marmuru z napisem: „Myślą, słowem i czynem czcimy pamięć poległych w walce z faszyzmem wlatach 1939 – 1945 Społeczeństwo Bratiana”.
  9. Dąb katyński posadzony 20 kwietnia 2010 roku, ku czci zamordowanego w Miednoje, mieszkańca Bratiana, Franciszka Hincmana oraz wszystkich pomordowanych w Katyniu i innych miejscach kaźni Polaków w Związku Radzieckim, a także ofiarom katastrofiy lotniczej pod Smoleńskiem.
  10. Młyn na wyspie utworzonej przez rozgałęzienie rzeki Wel, na terenie dawnego zamku krzyżackiego. Zbudowany w roku 1914, murowany z cegły, trójkondygnacyjny (część pięciokondygnacyjna). Od strony jazu na rzece Wel przybudówka mieszcząca układ napędowy. Dach dwuspadowy.
  11. Zabytkowe budynki. We wsi kilka zabytkowych pochodzących z przełomu XIX i XX wieku budynków, między innymi:
    Stacja kolejowa z 1902 roku, murowana z cegły, piętrowa. Po likwidacji linii kolejowej zmieniona na dom mieszkalny;
    Szkoła z początku XX wieku, murowana z cegły, nieotynkowana, o fasadzie frontowej czteroosiowej. Obecnie znacznie rozbudowana jest częścia zespołu szkół im. Rodu Działyńskich;
    Dom nr 5 z 1901 r., parterowy ze strychem, murowany z cegły, z ozdobnym ceglanym gzymsem (pod gzymsem data „1901”);
     Dom nr 46 z 3-ciej ćwierci XIX wieku, parterowy ze strychem. murowany z cegły, z facjatką nad głównym wejściem.
  12. Kościół Parafia p.w. św. Brata Alberta Chmielowskiego została powołana dekretem ks. bpa Mariana Przykuckiego 01.07.1991 r. Niedługo po tym, 18.08.1991 poświęcono krzyż i plac pod budowę. Projekt kościoła wykonał w 1992 r. H. Pawłowski z Torunia. 29.04.1993 rozpoczęto budowę kościoła. Inspektorem budowy był St. Nehring z Iławy. 19.09.2004 r. zakończono budowę i dokonano uroczystej konsekracji, lecz pierwszą Msze Świętą, proboszcz ks. Edward Barański, odprawił w jeszcze niewykończonej świątyni już 25.12.1998 r.