Szkoła elementarna ob. szkoła podstawowa
Szkoła została zbudowana w latach 1897–1898 kosztem 41.000 marek. Przeniesiono do niej wtedy dwie szkoły elementarne: katolicką i ewangelicką. 3 października 1937 roku odbyło się uroczyste poświęcenie rozbudowanego gmachu szkolnego, utrzymanego w manierze pseudomodernistycznej. Kolejne przebudowy miały miejsce w latach 1989-1994. Szkoła ta na przestrzeni czasu swego istnienia nosiła różne nazwy: od 1898 roku Volksschule zu Neumark Westpreussen, od 1920 roku Publiczna Szkoła Powszechna, od 1939 roku znowu Volksschule zu Neumark Westpreussen, od 1945 roku Publiczna Szkoła Powszechna, od 1948 roku Szkoła Ogólnokształcąca stopnia podstawowego, od 1964 roku Szkoła Podstawowa nr 1, a od 1999 roku Zespół Gimnazjum i Szkoły Podstawowej. Obecnie Szkoła Podstawowa nr 3 im. Filomatów Nowomiejskich.
Budynek Urzędu Miejskiego
Na trzech parcelach przy południowej pierzei rynku (parcele 44-46) w latach 1776–1777 pobudowano nowy ratusz. W latach 1832-1840 właścicielami tego okazałego budynku byli Ewa i Józef Chrapkiewiczowie, później landrat Hans Otto Beneckendorf (1840-1847), powiatowy chirurg Joann Heinrich Lompe (1847-1850), aptekarz Ludwig Freytag (1850-1854). W latach 1854–1893 budynek należał do Zarządu Nowego Miasta Lubawskiego, a od 1893 roku do Powiatu Lubawskiego. Do 1975 roku mieściła się tu siedziba Starostwa Lubawskiego, ale zaraz po wojnie (od 1948 roku) – Starostwa Nowomiejskiego. Od 1975 roku po dziś dzień mieści się tutaj siedziba Urzędu Miejskiego. Od końca II wojny miastem zarządzali kolejno burmistrzowie: Feliks Górski (1945), Jan Grześkiewicz (1945-1946), Edmund Śmierniak (1946-1948), Konrad Graczyk (1948-1950), Jan Jeda (1990-1994), Witold Paweł Lendzion (1994-2002), Lidia Helena Grabowska (2002-2006), Alina Kopiczyńska (2006-2010), obecnie Józef Blank.
Budynek Urzędu Miasta, Rynek 1, pocz. XIX, nr rej.: A-4517 z 12.11.2008
Sala gimnastyczna przy ulicy 3 Maja
Kamień węgielny pod budowę tej sali gimnastycznej wmurowano 1 maja 1889 roku. Sala była prezentem od władz Nowego Miasta Lubawskiego dla Progimnazjum. Oddano ją do użytku 28 sierpnia 1889 roku, zaś uroczystość przekazania odbyła się 3 września 1890 roku. Był to wówczas jeden z okazalszych budynków w mieście (długość 19,95 m, szerokość 9,95 m, belkowanie na wysokość 5,45 m). Ze składek uczniowskich pobudowano w sali scenę, gdzie wystawiano przedstawienia teatralne. W podłodze ceglanej tuż przy drzwiach wejściowych wypalono cztery litery F, które miały przypominać uczniom o znaczeniu wychowania fizycznego: Freich– świeży,Fromm– skromny, Froh– wesoły i Frei– wolny. W sali tej przez kilkadziesiąt lat odbywały się pisemne matury.
Zabudowa ulicy 3 Maja
Obecna ulica 3 Maja była w przeszłości jedną z ulic głównych i skupiała większość sklepów w mieście. Znajdowało się przy niej także Gimnazjum im. Biskupa Władysława Bandurskiego (obecnie Zespół Szkół im. C. K. Norwida). Część ulicy za Bramą Lubawską nazywano Promenadą. Do 1912 roku mieściła się tu siedziba sądu oraz więzienie. W przeszłości ulica nosiła nazwy: Bratianestrasse, Loebauer Strasse, „Zazdrość” Strasse, Promenade, Hauptstrasse, Jana III Sobieskiego, Kościuszki oraz 1 Maja.
Zapraszamy do przeczytania obszernego opisu na stronie ZAKAMAREK Nowe Miasto Lubawskie
Ilustracje: ZAKAMAREK
Budynek Sądu i Prokuratury
Budynek przy ul. Grunwaldzkiej 28 pochodzi z pierwszego dziesięciolecia XX wieku. W dekoracji fasady wykorzystane zostały elementy z repertuaru form klasycznych, gmach jest przykładem reprezentacyjnej architektury urzędowej. Od 1912 roku jest siedzibą sądu (dziś Sąd Rejonowy i Prokuratura) w Nowym Mieście Lubawskim. W latach 1908-1921 był własnością państwa pruskiego, w okresie 1921-1941 przeszedł na własność Skarbu Państwa Polskiego, zaś w latach 1941-1945 właścicielem była III Rzesza Niemiecka. Od 1945 roku budynek na powrót jest własnością polskiego Skarbu Państwa. Aktualnie w budynku funkcjonuje Prokuratura oraz Sąd Rejonowy.
Sala gimnastyczna przy ulicy Działyńskich
Miejsce dzisiejszej sali gimnastycznej przy ulicy Działyńskich jeszcze w 1910 roku zajmowała duża stodoła otoczona rozległym ogrodem. Salę oddano do użytku 11 listopada 1928 roku w ramach obchodów Dziesięciolecia Niepodległości Polski. Był to wówczas największy obiekt tego typu w Nowym Mieście Lubawskim. W czasie okupacji sala gimnastyczna została zamieniona na salę kinowo–teatralną, zaś po 1945 roku urządzono kino o nazwie „Bajka”, potem „Warszawa”. W 1947 roku odbywały się tu pokazowe procesy sądów wojskowych, w których niejednokrotnie sądzono mieszkańców powiatu lubawskiego. Procesy prowadzone były w trybie doraźnym, a wielu oskarżonych skazano na karę śmierci. Sala została zwrócona szkole dopiero w 1958 roku.
Przychodnia Zdrowia przy ulicy Grunwaldzkiej
Budynek przy ul. Grunwaldzkiej 4 powstał w XIX wieku. Do 1864 roku był własnością Johanna i Franciszki Paniewiczów. Potem właścicielem domu został murarz Wilhelm Schubring (1864-1913), zaś od 1913 roku w posiadanie budynku wszedł Artur Schubring, który wraz z małżonką Martą był jego właścicielem do roku 1937. Od śmierci męża Marta Schubring mieszkała w tym domu jeszcze po II wojnie, aż do swej śmierci w roku 1966. Po roku 1945 roku mieściła się tu Przychodnia Zdrowia. Po śmierci Marty Schubring budynek przeszedł na własność Skarbu Państwa, obecnie pełni funkcje mieszkalno-usługowe.
Kamienica przy ulicy Kościelnej 1
Przy ulicy Kościelnej 1 znajduje się kamienica, której powstanie datuje się na 1897 rok. Dopiero w II poł. XX wieku zaczęto budować nowe domy mieszkalne poza terenem dawnych fortyfikacji miejskich, co zmusiło władze miejskie w roku 1866 do podjęcia starań o przygotowanie planu rozbudowy miasta. W latach 1895-1905 obszar administracyjny miasta wzrósł o 39 ha, a liczba domów mieszkalnych z 234 do 315. Wówczas, na miejscu wcześniejszej zabudowy powstała kamienica przy ulicy Kościelnej 1, która wzniesiona została w formie bezstylowej z zastosowaniem nielicznych form klasycystycznych. Kamienica jest dwukondygnacyjna ze ścianką kolankową na górze, podzielona gzymsami między kondygnacyjnymi na trzy poziomy. W przyziemiu znajduje się podwójna witryna sklepowa, w drugiej kondygnacji widoczne są prostokątne otwory okienne, z których środkowy pełni funkcję drzwi balkonowych i jest poprzedzony niewielkim balkonem o kutej balustradzie. Wszystkie otwory kondygnacji obramowane opaskami okiennymi zwieńczonymi prostym przyczółkiem. W górnej części elewacji, czyli w ściance kolankowej znajdują się niewielkie, prostokątne okienka a wszystko zwieńczone profilowanym gzymsem koronującym. Przez pewien czas w kamienicy znajdowała się Redakcja „Gazety Nowomiejskiej”, lokalnego tygodnika „Gazety Olsztyńskiej”.
Kamienica przy ulicy 19-go Stycznia 5
Na ulicy 19-go Stycznia pod numerem 5 znajduje się kamieniczka, która powstała w okresie ok. 1335 r. a może później. Ulica powstała w okresie wytyczania miasta i zabudowywana była do końca XV wieku, a kamienica nr 5 znajdująca się na narożnej parceli, powstała zapewne w XIV wieku i była wielokrotnie przebudowywana. Kamieniczka wzniesiona na planie prostokąta posiada wydzielone dwa pomieszczenia sklepowe oddzielone sienią mieszczącą schody na poddasze o charakterze mieszkalnym. Takie rozwiązanie było powszechnie stosowane w budynkach narożnych w okresie średniowiecza, aby umożliwić wprowadzenie niezależnego wejścia ze strony miasta. Podobnie jak schodkowy szczyt budynku, który zniekształcony przebudowami z p. XIX i k. XIX wieku, może skrywać fragmenty murów gotyckich. Dodano wówczas parapety, trójkątne szerokie zwieńczenie oraz półkolisty świetlik na poddaszu. W okresie 1839-1851 właścicielem budynku był Kacper Olszewski, w 1851 w posiadanie kamieniczki wszedł Beniamin Stadie, w czasie 1851-55 farbiarz Rudolf Roeding, w okresie 1853-1875 Leopold Kavesker, w 1875-1891 szklarz Jonas Henschke, w roku 1892 właścicielem była Cecylia Henschke, w czasie 1892-1922 szklarz Ephraim Friedmann, a od 1922 roku właścicielem był Władysław Górski.
Kamienica przy ulicy Rynek 2
Okazała kamienica przy ul. Rynek 2 wielokrotnie zmieniała swojego właściciela. W latach 1816-1819 budynek był w posiadaniu Gottlieba Kellera. Kolejnymi właścicielami byli: Johann i Anna Wiehert (1819-1836), Johann Rohde (1836-1844), aptekarz Carl Freytag i Ludwika Freytag (1844-1845), Gottfried i Fryderyka Dolega (1845-1852), wdowa Fryderyka Dolega (1852-1873), Berta Kulicky (1873-1899), księgarz Carl Koepke (1899-1921). Do 1920 roku mieściło się tu niemieckie przedsiębiorstwo poligraficzne „Drwęca – Drukarnia i Księgarnia” (drukarnia, introligatornia i księgarnia), które wydawało m.in. gazetę Neumarker Zeitungi powiatowy Kreisblatt. Rok później firma została wykupiona przez Banki Ludowe w Lubawie i Nowym Mieście Lubawskim. W latach 1921 – 1939 wydawano tu i drukowano gazetę „Drwęca” wraz z dodatkami. Od 1938 roku kamienicę zakupiło przedsiębiorstwo Drwęca – Drukarnia i Księgarnia. Z dniem 24 maja 1974 roku kamienica została przekazana na rzecz Skarbu Państwa za symboliczną złotówkę, a obecnie znajduje się w rękach prywatnych.
Nowomiejski belweder
Godny uwagi jest budynek przy ul. Jagiellońskiej 9, zbudowany w stylu eklektycznym, łączącym w sobie elementy form klasycznych. Dwupiętrowy dom wzniesiono na początku XX wieku, jego cechą charakterystyczną są flankujące bryłę wysunięte ryzality. W latach 1900-1919 właścicielem budynku był Wilhelm Bauer, później Otille Kurlikowska (1919-1930), a od 1930 roku obiekt stał się własnością Inowrocławskiej Fabryki Mebli. Współcześnie budynek został zaadaptowany na mieszkania komunalne. Ulica Jagiellońska, nosząca tę nazwę od 1920 roku, w przeszłości nazywała się: Kauerniker Strasse, Kauernik Chaussee.
Kamienica przy ulicy Kazimierza Wielkiego 9
Na ulicy Kazimierza Wielkiego pod numerem 9 znajduje się okazała kamienica z początku XX wieku. Bryła budynku znajduje się na rzucie litery L, widoczne są trzy kondygnacje wraz ze ścianką kolankową od podwórza i z trójkątną facjatką w osi fasady wieńczącą pseudoryzalitem. Na elewacji widoczne są „podpierające” cztery filary, które dzielą elewację na trzy części, a gzymsy międzykondygnacyjne dzielą ją na dwa poziomy. W przyziemiu widoczne są dwie witryny sklepowe z cofniętymi otworami drzwiowymi w licu, druga i trzecia kondygnacja zawiera wnęki balkonowe poprzedzone niewielkimi balkonami z kutymi balustradami. Całość zamknięta łukiem odcinkowym. Kamienica powstała podczas rozbudowy miasta w latach 1895-1905.
Kamienica przy ulicy Kazimierza Wielkiego 2
Pod numerem 2 przy ulicy Kazimierza Wielkiego usytuowana jest kamienica z 1899 roku. Budynek został założony na rzucie wydłużonego prostokąta. Jest to budynek dwukondygnacyjny ze ścianką kolankową i trójkondygnacyjnymi pseudoryzalitami bocznymi zwieńczone trójkątnymi szczytami. Elewacja podzielona gzymsami na trzy poziomy, a przyziemie dodatkowo oddzielone od wyższych kondygnacji boniowaniem lica, czyli dekoracyjne opracowanie krawędzi w postaci muru. W przyziemiu widoczne witryny sklepowe, w drugiej kondygnacji w osi drugiej i szóstej balkony z kutą balustradą. Cała elewacja zwieńczona profilowanym gzymsem koronującym. Kamienica powstała w okresie 1895-1905.
Kamienica przy ulicy Daszyńskiego 6
Na skrzyżowaniu ulicy Daszyńskiego z ulicą 3-go Maja, dochodzimy do niewielkiej kamieniczki, która powstała ok. 1335-XV wieku. Obecnie silnie przebudowana i zniszczona, ale dość wyjątkowa pod względem architektonicznym. Sama bryła budynku wzniesiona na planie prostokąta i była wielokrotnie przebudowywana. Wewnątrz widoczny jest wyraźnie podział na część warsztatowo-handlową i mieszkalną, a pomieszczenia te przedzieloną były sienią. Takie rozwiązanie było powszechnie stosowane budynkach narożnych w okresie średniowiecza, aby umożliwić wprowadzenie niezależnego wejścia ze strony miasta. Podobnie jak schodkowy szczyt budynku, który może skrywać fragmenty murów gotyckich. W początku XIX wieku dodano parapety, trójkątne szerokie zwieńczenie oraz nadbudowano ściankę kolankową z półkolistymi świetlikami. Pod koniec XIX wieku przedłużono budynek o dwie osie w kierunku północnym oraz dobudowano niewielką, piętrową oficynę na podwórzu. W latach 1844-1854 właścicielem budynku był Johann Neumann, zaś w okresie 1854-1855 kamieniczkę posiadał piekarz Jakob Schweig wraz z małżonką, w latach 1855-1859 Zuzanna i Izaak Sommerfeldt, w okresie 1869-1875 Johan Kadłubowski wraz z żoną, 1875-1900 siodlarz Adam Żentarski, 1900-1904 kupiec Johann Neg, 1904-1922 Ludwig Schmidt, 1922-1924 urzędnik kolejowy Bolesław Stryjowski, a do 1924 roku Marianna Iwaszkiewicz.
Kamienica przy ulicy Kościelnej 2
Naprzeciw nowomiejskiej Bazyliki znajduje się kamienica, która wybudowana została w roku 1897 rok. Pierwotnie pełniła funkcję mieszkalną oraz usługową. Pierwszy właściciel prowadził na parterze zakład fotograficzny, a w oficynie posiadał pracownię fotograficzną.
Kamienica przy ulicy Norwida 3
Na ulicy Norwida pod numerem 3 znajduje się kamieniczka, której powstanie datuje się na okres ok. 1335 roku. Ulica powstała w okresie wytyczania miasta i zabudowywana była do końca XV wieku, a kamienica nr 3 znajdująca się na skrajnej parceli powstała zapewne w XIV wieku i była wielokrotnie przebudowywana. Kamieniczka wzniesiona na planie prostokąta posiada wewnątrz widoczny wyraźnie podział na część warsztatowo-handlową i przedzieloną sienią część mieszkalną. Takie rozwiązanie było powszechnie stosowane budynkach narożnych w okresie średniowiecza, aby umożliwić wprowadzenie niezależnego wejścia ze strony miasta. Podobnie jak schodkowy szczyt budynku, który zniekształcony przebudowami z p. XIX i k. XIX wieku, może skrywać fragmenty murów gotyckich. Dodano wówczas parapety, trójkątne szerokie zwieńczenie oraz profilowany świetlik. Budynek podpiwniczony, 1,5-kondygnacyjny, pokryty dachem dwuspadowym wspartym na ściance kolankowej a w zwieńczeniu małe okienko zwane okulusem w profilowanym obramieniu.
Willa przy ul. Działyńskich 6
Na ulicy Działyńskich pod nr 6 znajduje się okazała willa z przełomu XIX/XX wieku. Śledząc rozwój urbanistyczny miasta należy stwierdzić, że zabudowa przedmiejska lokowana była przed Bramą Brodnicką, między murami miejskimi a rzeką Drwęcą oraz po stronie północnej, czyli wzdłuż obecnej ulicy Działyńskich. Skupia się tutaj niska i dość luźna pozawiejska zabudowa dziewiętnastowieczna i dwudziestowieczna. Kiedy to w latach 1895-1905 obszar administracyjny miasta wzrósł o 39 ha, liczba domów mieszkalnych wzrosła do 315, a na miejscu wcześniejszej zabudowy powstała kamienica przy Działyńskich 6, która poza niewielkimi zmianami dotrwała do naszych czasów w pierwotnej formie.
